Redactie Gedrag 19 jun 2018, 12:46

Leestijd: 10 minuten

Je kind is een paardenbloem of een orchidee

Paardenbloemkinderen zijn veerkrachtige types. Niet kapot te krijgen. Orchideeënkinderen zijn kwetsbaar. Maar als je ze goed verzorgt bloeien ze spectaculair op. Hoogleraar Pedagogiek Geertjan Overbeek adviseert ouders: zorg dat je opvoeding aansluit bij het karakter van je kind. 

‘O, jongen, ik vind het zó spannend! Over een half jaar weten we het.’ Tot nu toe heeft Geertjan Overbeek, hoogleraar Pedagogiek aan de Universiteit van Amsterdam, beheerst en professioneel verteld over zijn nieuwste onderzoek. Maar nu wint emotie het van academische neutraliteit. Overbeek kan niet wachten totdat hij weet of zijn onderzoekshypothese klopt. Natuurlijk is een weerlegging ook wetenschappelijk relevant. Maar wetenschappers zijn ook mensen: gelijk hebben is toch fijner. Bovendien zou het wel eens een revolutie in de opvoedwereld kunnen ontketenen. Of op z’n minst een doorbraak in de pedagogische adviezen en de opvoedondersteuning van ouders.

Geertjan Overbeek houdt zich al jaren bezig met ouders en kinderen. Nou is dat een wel heel breed onderwerp. Voor meer informatie bekijken we zijn publicatielijst, waarin termen als sociaal-emotionele ontwikkeling & gedragsontwikkeling van kinderen, het effect van ouderlijke complimenten, ouders & puberale romantische relaties, opvoeding & delinquentie en effectiviteit van het programma Gezonde School en Genotsmiddelen voorkomen. Grote gemene deler in veel van zijn onderzoeken is echter de relatie tussen ouders en kinderen en de manier waarop die met elkaar omgaan.

Dat staat ook centraal in de potentieel revolutionaire ORCHIDS-studie die hij momenteel uitvoert, met dank aan een prestigieuze Vidi-subisidie van de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek. ORCHIDS staat voor Observational Randomized trial on CHIldhood Differential Susceptibility. Vergeet die ingewikkelde termen. Onthoud alleen dat Overbeek en zijn collega’s kijken naar het verband tussen kindergenen en de mate waarin de opvoeding van hun ouders bij hen binnenkomt. In positieve én negatieve zin.

Genetica en pedagogiek; geen zaken die je automatisch aan elkaar koppelt. Toch is al sinds de eerste tweelingenstudie van Francis Galton uit 1875 bekend dat er een link is. Ook latere onderzoeken wezen uit dat gedrag – en dus ook etterig kindergedrag – voor 41 procent genetisch is bepaald, slechts voor 16 procent door onze opvoeding en voor de overige 43 procent door een samenspel van genen en omgeving.

‘Kinderen reageren verschillend op hun ouders en op de sfeer binnen een gezin. Sommigen zijn meteen van slag als papa of mama ze een standje geeft, anderen kijken je onaangedaan aan. Een aantal kampt zijn hele leven met een kille jeugd, terwijl lotgenoten desondanks heel goed terechtkomen.’ In een notendop is dit de theorie van de zogenaamde differential susceptibility: bepaalde kinderen zijn ontvankelijker voor hun omgeving. Sommigen zijn orchideeën, anderen zijn paardenbloemen.

Ha, zullen veel ouders denken, nu begrijp ik een beetje waar Overbeek heen wil. Differentiële ontvankelijkheid is een ver-van-mijn-bedbegrip, maar elke ouder herkent direct het orchidee- of paardenbloemgehalte in zijn kroost. ‘Paardenbloemkinderen zijn veerkrachtige types. Die zijn niet kapot te krijgen. Een paardenbloem groeit overal doorheen. Of-ie veel of weinig voeding krijgt, dat maakt hem niks uit. Orchideeën daarentegen zijn hele kwetsbare bloemen. Maar als je die goed verzorgt, bloeien ze spectaculair op. Een orchideekind is veel ontvankelijker voor wat er in zijn omgeving gebeurt. Hij schrikt van harde geluiden, zoekt uit zichzelf rustige plekken op en schiet in nieuwe situaties snel in de stress.’

Het verschil tussen beide soorten bloemenkinderen zit hem in de genen, in hun temperament. Daardoor is niet elk kind even gevoelig voor beloningen of straf. Dat heeft grote consequenties voor je opvoeding. Een kind dat niet warm of koud wordt van een standje, is moeilijker te corrigeren en zal sneller de regels overtreden dan eentje die direct gekwetst in een hoekje kruipt. Is-ie ongevoelig voor complimentjes, dan zal hij heftiger op zoek gaan naar spannende sensaties, omdat een doorsnee beloning hem gewoon niet bevredigt. Door dat impulsieve gedrag loopt ook hij een grotere kans grenzen te ’overschrijden.’

Maar dat is maar het halve – negatieve – verhaal van De Orchidee en De Paardenbloem. De positieve kant is dat kinderen baat kunnen hebben bij een opvoeding die past bij hun karakter. ‘In ons onderzoek stellen wij eerst aan de hand van wat wangslijmvlies vast of een kind tot de familie der paardenbloemen of orchideeën behoort.’ In zo’n kweekje kun je namelijk zien of het kind al dan niet beschikt over de genen die hem hypergevoelig maakt voor omgevingssignalen. ‘Door hun ouders te trainen proberen wij vervolgens als het ware de aarde te verrijken waarin ze opgroeien. En dan gaan we kijken hoe orchideeën en paardenbloemen daarop reageren.’

Incredible Years (IY) heet de training die Overbeek en de zijnen de ouders uit de onderzoeksgroep aanbieden. ‘IY – of in het Nederlands: Pittige Jaren – is op dit moment de enige oudertraining in Nederland die volgens de strengste wetenschappelijke regels bewezen effectief is. In de cursus leren ouders positief gedrag van hun kind te stimuleren en negatieve acties te negeren. Deels gaat het om een gedragstraining, waarin ouders oefenen in vaardigheden als goed prijzen. Maar belangrijk is ook dat ze op een andere manier over opvoeden gaan nadenken; een soort cognitieve herstructurering. Dan raken ze niet zo snel overstuur van een krijsend kind, maar spreken ze zichzelf geruststellend toe: “Straks gaat het wel weer over; het is beter voor hem als ik rustig blijf.” Aangetoond is dat IY ouders warmer en sensitiever maakt en ervoor zorgt dat ze minder gaan controleren en straffen. Hun kinderen varen daar wel bij: die worden er uiteindelijk minder dwars en opstandig van.’

Veertien weken achter elkaar komen per training vijftien ouders van 4- tot en met 8-jarigen bij elkaar. Of ouderparen, maar meestal komen alleen de moeders. In totaal doen 156 gezinnen eraan mee (en 202 gezinnen vormen de controlegroep). Onder de deelnemers bevinden zich ouders die strak staan van de stress omdat ze echt niet meer weten wat ze met hun recalcitrante zoon of dochter aan moeten en mensen met lichtere opvoedproblemen. Wat Overbeek opvalt, is dat het voor de deelnemers een verademing is om met andere ouders te kunnen praten over hun twijfels, zorgen en emoties. ‘Er heerst in Nederland een groot taboe om toe te geven dat de opvoeding je toch niet zo lekker afgaat als je hoopte. Of om te bekennen dat je soms maar wat doet. Wij zijn niet gewend aan kritiek van buitenstaanders op ons kind of onze opvoeding. In de oudertraining merken ze dat ze niet de enigen zijn die hun kind af en toe wel achter het behang kunnen plakken of zich afvragen of het ooit nog goed komt. Praten over wat niet goed gaat thuis, is zo bevrijdend voor ze!’

Met plastic bekertjes bouwen Overbeek en andere trainers in één van de sessies een grote piramide. Vervolgens vragen ze deelnemers om een aantal bekertjes uit de onderste rij weg te halen. Je hoeft geen mechanica te hebben gestudeerd om te weten dat het hele bouwwerk dan zal omvallen. ‘Op deze manier maken we inzichtelijk hoe onze Heilige IY-piramide werkt. Dat is de basis van ons programma.’

IY focust primair op opvoedvaardigheden om positief gedrag van kinderen te stimuleren: empathie, praten, luisteren, spelen, prijzen en belonen. Deze vaardigheden vormen de eerste twee etages van de piramide. Pas op de tweede plaats leren ouders hoe ze kunnen omgaan met dwars en opstandig gedrag (negeren, regels stellen, consequent zijn et cetera).

‘Worden onze kinderen zo geen complimentenjunkies, die alleen nog maar in actie komen voor een beloning,’ vragen sommige ouders zich bezorgd af. Nee, antwoordt Overbeek dan geruststellend. Natuurlijk kijken ze je in het begin raar aan als je ze opeens openlijk lauwert en slaat het misschien niet direct aan omdat ze het niet gewend zijn. En soms zullen ze je gaan uittesten. Maar uit onderzoek blijkt dat ze uiteindelijk het gewenste gedrag ook zonder plakplaatjes zullen vertonen. Hoe meer je erin slaagt ze de gewenste richting in te prijzen, hoe minder je hoeft te corrigeren of straffen. ‘Kinderen krijgen dan positieve aandacht en gaan niet zo snel klieren om te zorgen dat je ze ziet.’

Als vader heeft Overbeek zelf ook wat opgestoken van de training die hij andere ouders gaf. ‘Je leert bijvoorbeeld te spelen met je kinderen zonder ze te sturen. Dat betekent dat je alleen maar beschrijft wat het kind doet: “Je pakt een rood blokje, nu probeer je het rode blokje op het blauwe te zetten.” Als je dat bewust zo doet, merk je hoe snel je geneigd bent in te grijpen: “Kun je nu eens proberen die twee rode blokjes op elkaar te zetten?” Het was een eyeopener voor mij om te zien wat er gebeurt als je de leiding bij het kind laat. Die heeft dan veel meer plezier in zijn spel; voelt zich gewaardeerd. En speelt daardoor langer.’

Thuis heeft Overbeek een orchidee en een paardenbloem. Zijn orchidee heet Linn en is 6 jaar. Zijn 2-jarige paardenbloem heet Boris. ‘Linn is een emotioneel kind. Die kan heel ontdaan en boos zijn als iets niet helemaal gaat zoals ze wil. Gaan dingen wel goed, dan is ze juichend vrolijk. Ze geniet ook extra van dingen die we haar aanbieden, zoals dans en verhalen. Linn reageert sterk op omgevingssignalen. Is bijvoorbeeld snel moe als het druk is om haar heen. Met haar moeten we wat meer geduld hebben en wat rustiger omgaan dan met haar broertje. Boris surft gewoon zo’n beetje overal doorheen. Die vindt alles wel best, is niet zo lichtgeraakt. Als die bedroefd is, is hij zo te troosten.’ Overbeek heeft zijn theorieën niet direct nodig om te snappen dat Linn een andere aanpak behoeft dan Boris. ‘De meeste ouders weten dat je geen standaardmal op al je kinderen kunt loslaten. Ze passen hun opvoeding intuïtief aan het karakter van hun kind aan.’ Het mooie is dat ze dat straks wellicht wetenschappelijk onderbouwd en verantwoord kunnen doen.

Want áls het klopt dat bepaalde opvoedtactieken bij orchideekinderen heel anders uitwerken dan bij paardenbloemkinderen en dat je door een specifieke aanpak het beste in beiden naar boven haalt, dan… Ja, dan is dat wel een doorbraak. Dan is bewezen dat orchideeën weliswaar meer last hebben van een stressvol nest dan paardenbloemen, maar ook meer profiteren van een warm thuis. Dat zij niet zozeer kwetsbaar zijn, als wel gevoelig voor alles wat hun ouders doen. Dan kun je orchidee-ouders anders begeleiden dan paardenbloemouders. ‘Die eerste groep kun je bijvoorbeeld een lichtere training aanbieden: hun kroost is daar immers veel ontvankelijker voor. Bij de tweede groep kun je juist aan iets verzwaardere trainingen of opvoedadviezen denken: die dringen minder snel tot hun nageslacht door.’

Totdat Overbeek alle onderzoeksgegevens binnen heeft, moet hij hard zijn best doen om de verleiding te weerstaan om tussendoor stiekem al even te gaan kijken. Over een half jaar weet hij het. ‘O, jongen, ik vind het zó spannend!’

Zes tips om de relatie met je kind te verbeteren

1. Speel
Jouw onverdeelde aandacht is het grootste geschenk dat je ze kunt geven. Dat herinneren ze zich later; niet dat dure cadeau.
2. Coach
Op een positieve manier: ‘Je helpt me echt goed met de taart.’
3. Geef schouder-klopjes
Liefst niet te algemeen (‘goed zo’), maar specifiek ('wat heb je die hond mooi getekend').
4. Beloon spontaan
Maar niet te vaak.
5. Beloon jezelf
Gun jezelf een time-out.
6. Heel spannende tijd? Trek de stekker eruit
Figuurlijk dan. Temper je verwachtingen, houd rekening met oververhitte kinderen.
7. Houd het simpel
Heel belangrijk: houd het zo eenvoudig en low key als mogelijk.

Meer informatie

• www.pittigejaren.nl
• www.incredibleyears.com
• www.jmouders.nl/link/complimenten
• www.jmouders.nl/cursussen

Geertjan Overbeek (1975)is hoogleraar Pedagogiek aan de Universiteit van Amsterdam. Hij ontving verschillende wetenschappelijke prijzen en onderzoek-subsidies. In 2011 werd hij bovendien uitgeroepen tot (universitair) Jong Docententalent. Overbeek woont samen met Marije Valenkamp en heeft twee kinderen van 6 en 2.